چه چیزی باعث شده اسلام پویا باشد

بسم الله الرحمن الرحیم

سیستم قانونگذاری اسلام مکانیسم و ساز و کار ویژه ای دارد و به واسطه آن می تواند دو مقوله ثابت و متغیر را در باب دین و زندگی بشر به هم پیوند دهد، و باعث پویایی دین شود. آن دو را در کنار هم بنشاند، از جمله مکانیسم هایی که باعث پویایی دین میشود به شرح زیر است:

 احکام اولیه و ثانویه

احکام شریعت اسلام بردوگونه اند: احکام اولیه برای شرایط عادى زندگى انسان است و احکام ثانویه برای شرایط اضطرارى و غیرعادى است. احکام ثانویه بر احکام اولیه نظارت دارند و در شرایط غیرعادی آنها را تغییر داده یابه کلی آنها را برمی دارند. مثلا وجوب روزه داری در ماه رمضان، از احکام اولیه است که مربوط به شرایط عادی است. حال اگر روزه داری موجب ضرر گردد و سلامتی انسان را دچار مشکل سازد، در این جا حکم ثانوی، یعنی قاعده دفع ضرر وارد عمل می شود، و وجوب روزه را از انسانی که روزه داری، برای او ضرر دارد، برمی دارد.

تشریع اجتهاد در اسلام

دین اسلام در برابر موضوعات متغیر ساکت ننشسته و بلکه اسلام طرحى نو و جامع به نام اجتهاد پایه ریزى شده است. اجتهاد عبارت است از سعی و تلاش برای استنباط احکام شرعی از طریق رجوع به کتاب و سنت و قواعد بدیهی عقلی. مجتهد باید مسائل فرعى پیش آمده را با اصول قوانین شریعت اسلام بسنجد و حکمى منطبق و سازگار با اصول ثابت استنباط کند و فروع و نیازهاى متغیر را به اصول و نیازهاى ثابت پیوند زند. نقش اجتهاد ایجاد تغییر در قواعد و اصول کلی شریعت نیست، بلکه تطبیق آن قواعد و اصول بر مصادیق و موضوعات خاص و جدید استبه عنوان مثال در عصر جدید مسائل اقتصادی همانند معاملات بورس و معاملات اینترنتی پیش می اید و مجتهد با استفاده از اصول کلی وثابت حکم این موضوعات جدید را استنباط میکند.

 نقش کلیدی عقل در حریم دین از طریق اجتهاد

عقل در شریعت اسلام، در عرض کتاب و سنت، یکى از مبادى استنباط به شمار مى آید و از چنان جایگاهى برخوردار است که در کنار حجت ظاهرى، یعنى وحى الهى از آن با نام حجت باطن خداوند یاد شده است. هرگاه عقل به طور روشن و قطعی حسن یا قبح فعلی را درک کرد، بر اساس قاعده ملازمه، شرعی بودن آن (وجوب یا حرمت) ثابت می شود. از این قاعده با عبارت معروف"کلما حکم به العقل حکم به الشرع" تعبیر می شود. پس اسلام از این جهت همواره درحال رشد است و هرچه انسان رشد عقلانی داشته باشد احکام دین هم پا به پای آن حکم خواهد کرد.

قاعده اهم و مهم

یکی از قواعد مسلم در اصول فقه امامیه، قاعده اهم و مهم است. مفاد این قاعده این است که هرگاه به لحاظ محدودیتی  در مقام امتثال و انجام دو تکلیف شرعی تزاحم رخ دهد، یعنی شرایط طوری است که مکلف نمیتواند دو واجب را انجام دهد و حتما یکی باید بخاطر دیگری ترک شود، در این صورت باید تکلیفی را که اهمیت بیشتری دارد امتثال کند، و اهم را بر مهم ترجیح دهد. مثلا تصرف در ملک دیگری بدون اذن و رضایت مالک جایز نیست. حال اگر جان مؤمنی در معرض خطر قرار گرفته است و شرایط به گونه ای است که برای نجات جان او باید در زمین دیگران تصرف کرد وتحصیل رضایت و اذن مالک یا ممکن نیست در این صورت باید در آن ملک تصرف کرد و مؤمن را از خطر هلاکت نجات داد. بنابر این اسلام به پیروان خود اعلام کرده است که همه دستورهایش ریشه در یک سلسله مصالح عالى دارد؛ از سوى دیگر، در خود اسلام درجه اهمیت مصلحت ها بیان شده و در صورت تقابل مصالح گوناگون، اسلام به کارشناسان اجازه داده است مصلحت هاى مهم تر را انتخاب کنند وهمین امر باعث شده که دست کارشناس دین در اموری که اهم و مهم پیش می آید باز باشد.

 مسؤولیت ها و اختیارات حاکم اسلامی

قرآن کریم از اصل ولایت به عنوان اصل مکمل دین اسلام یاد کرده می فرماید: الیوم أکملت لکم دینکم .حاکم اسلامی با توجه به شناختی که از مسائل و نیازهای جامعه اسلامی دارد، ونیز با توجه به علم و آگاهی او از احکام اسلامی، می تواند درباره مشکلات و مسائل جدید جامعه اسلامی چاره اندیشی کند و طبق قاعده اهم و مهم، مسائل را اولویت بندی کرده، درباره آنها تصمیم گیری کند. از طرفی چون اصل مشورت "و شاورهم فی الامر" یکی از اصول مدیریت و رهبری اسلامی است، حاکم اسلامی در تشخیص موضوعات و نیازمندی های جامعه و اولویت ها، از صاحب نظران و کارشناسان رشته های مختلف استفاده کرده و براساس آن تصمیم گیری می کند اسلام به حکومت اسلامى اختیاراتى داده است که مى تواند در شرایط و نیازمندى هاى جدید با توجه به اصول و مبانى اساسى اسلامى مقرراتى را وضع نماید که در گذشته موضوعا منتفى بوده است و این اختیارات شرط لازم حسن اجراى قوانین اسلامى در هر دوره است. مثل قوانینی که هم اکنون به تصویب مجلس شورای اسلامی میرسد و شورای نگهبان تایید میکند.